Sünnet İnkârcılarının Zihniyet Ataları

Ebubekir SİFİL

Modern zamanlar, pek çok İslamî hüküm, değer ve inancın bizzat Müslümanlara tartıştırıldığı zaman dilimleri olarak kayda geçiyor. Her ne kadar biz benzer bir durumun Sahabe kuşağı henüz hayattayken yaşandığını görüyor isek de, arada önemli bir fark var: O dönemlerde bu meseleleri tartışanlar, Müslüman toplum tarafından hiçbir zaman benimsenmemiş, hep eğreti durmuş, hep “heretik/sapkın” olarak değerlendirilmiştir. Bugünse bilhassa Osmanlı’nın tarih sahnesinden çekilmesiyle birlikte, bir devlet gücünü, bir sermaye birikimini arkasına alan bu tür yapılanmalar, elde ettikleri imkânlarla bid’atlarının propagandasını yapıyor; bu suretle her geçen gün daha fazla sayıda insana ulaşıyor. Şu hakikatin altını kalın çizgilerle çizelim: Bu akım ve kişiler ilim bakımından Ehl-i Sünnet’ten ileride olduklarından değil, bid’atlarının propagandasını etkin olarak yapma imkânına sahip bulunduklarından toplumun bir kesimi nezdinde itibar sahibi oluyor.

Usta bir propaganda dili kullanılarak insanımıza, asırlardır din adına yanlış bilgilendirildikleri telkin ediliyor ve bu telkini yapanlar, bu “tarihî arıza”yı (!) “Kur’an adına” düzeltmek için canla başla çalışıyor!!

Abdullah b. Abbâs (r.a)’ın naklettiğine göre Hz. Ömer (r.a) bir konuşmasında “recm”den bahsetmiş ve şunları söylemiştir: “Bu konuda sakın aldanmayın! Zira recm, Allah Teala’nın haddlerinden bir haddir. Dikkat edin! Resulullah (s.a.v) da recmetti; O’ndan sonra bizler de bu cezayı uyguladık. Eğer insanların, “Ömer, Allah’ın Kitabı’na, onda olmayanı ilave etti” deme ihtimali olmasaydı, recm hükmünü mushafın (bir sayfasının) kenarına yazardım. (…) Dikkat edin! Sizden sonra birtakım insanlar gelecek; recmi, şefaati, Deccal’ı, kabir azabını ve (günahkâr) bazı (mümin) kimselerin cehennemde (bir süre azap görüp) karardıktan sonra oradan çıkacağını yalanlayacaklar.”

Bu, son derece ilgi çekici bir rivayettir. Hz. Ömer (r.a)’ın, burada söylediklerini “kendi tahmini” olarak söylediğini düşünmek mümkün değildir. Burada ileride cereyan edecek bir durumdan haber verilmektedir ve Efendimiz (s.a.v)’den işitilmiş bir bilgiye dayandığında şüphe yoktur.

Hz. Ömer (r.a)’ın haber verdiği bu hususlar, ulema tarafından, Hz. Ali (r.a) döneminde ortaya çıkan Hariciler tarafından dile getirilen bid’at görüşlerle tefsir edilmiştir. Rivayetin böyle tefsir edilmesi elbette yanlış değildir. İslam tarihinde Sünnet konusunda arızalı ilk algı tarzı Hariciler’de görüldüğü için bu açıklama tarzı isabetlidir. Hadis şerhlerinde bu gibi durumlar zikredildikten sonra “Hamdolsun bugün artık bu türlü şeylere rastlanmamaktadır” tarzında cümleler okuduğumuz zaman hayıflanıyoruz. “Bir de bugünleri görseydiniz” diyoruz…

Bu bid’at tavrın, geçmişteki Sünnet inkârcılarının günümüzdeki uzantılarından da sadır olmasına şaşırmamalıdır. Asıl şaşırmamız gereken, bize 1400 sene önce haber verilmiş bulunan bu ve benzeri sapmaların teşhisi konusunda görülen tereddütlerdir.

Benzeri bir durumu “kader” meselesinde de görüyoruz. Bu meselede de ilgili Kur’an sıra hadislere geliyor ve kader konusundaki rivayetlerin “Emevi uydurması” olduğu büyük bir rehavet içinde söyleniyor…

Bu türlü meseleler söz konusun olduğunda evvel emirde yapılanın bir “zihin oyunu” olduğunu unutmamakta fayda var. Önce Kur’an’ın bu meselelere delalet etmediğine inandırılırsınız. İş hadis rivayetlerine kaldığında yapılacak şey bellidir: “Uydurma” der, meseleyi bitirirsiniz.

O halde öncelikle Kur’an’ın ilgili hususlara delaleti konusundaki illüzyonu fark etmeli, arkasından hadis rivayetlerine geçilmelidir…

Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, I, 23.

-------------------------------------------------------

“Amâ’ Hadisi”

Ebubekir SİFİL

Bir kardeşimiz, Allah Teala’ya mekân isnadı anlamına gelen ve “amâ’ hadisi” diye bilinen rivayetin durumunu sormuş.

 Ebû Rezîn’den (R.A.) nakledildiğine göre kendisi şöyle demiş: “Ya Resulûllah” dedim, “Gökleri ve yeri (veya mahlûkatı) yaratmadan önce Rabbimiz neredeydi?” Şöyle buyurdu: “Bulutta idi; (bulutun) altında da hava yoktu, üstünde de. Sonra Arş’ını su üzerinde yarattı.”

 Genellikle böyle tercüme edilen bu hadis et-Tirmizî, İbn Mâce , Ahmed b. Hanbel, İbn Hibbân , et-Taberânî ve daha başkaları tarafından rivayet edilmiştir.

 İmam et-Tirmizî’nin “hasen bir hadistir” demiş olması bu rivayetin güvenilir olduğunu göstermez. İmam et-Tirmizî’nin “hasen” olduğunu söylediği –bunun gibi– birçok zayıf hadis vardır.

 Bu hadis zayıftır. Zira;

 1. Senedindeki Hammâd b. Seleme isimli ravi, ömrünün sonuna doğru yaşlanmış, rivayetlerinin yazılı olduğu kitapları kontrol edemez olmuş, özellikle iki üvey oğlu tarafından onun bu zaafından istifade edilerek hadisleri arasına sokuşturmalar yapılmıştır. Yine bu zatın, ömrünün sonunda hafızasının bozulduğu, Allah Teala’nın sıfatları (müteşabihat) konusunda münker rivayetler naklettiği, rical kitaplarında altı çizilen bir husustur.

 2. Senedde Hammâd b. Seleme’nin üstünde yer alan ravi Ya’lâ b. Atâ, bu rivayetin Vekî’ b. Hades’den rivayetinde tek kalmıştır. Mezkûr Ya’lâ b. Atâ, pek çok rivayetinde tek kalmış bir ravidir. O rivayetleri kendisinden, Vekî’ b. Hades’ten (veya Ades) başka aktaran kimse olmaması da bir başka zaaf noktasıdır.

 3. Adı geçen Vekî’ b. Hades durumu tam olarak bilinmeyen (meçhul) bir ravidir. Böyle (durumu bilinmeyen) ravilerin rivayetlerine, özellikle de böylesi temel itikadî/imanî meseleler konusundaki rivayetlerine güvenilmez. Bunlar üzerine itikat bina edilmez.

 Senedinde bulunan bu zaaflarına rağmen bu hadisi nasıl anlamak gerekir?

  Sahabî Ebû Rezîn’in (R.A.) “neredeydi?” tarzındaki sorusu Yüce Allah’ın belli bir mekânda olduğu ön kabulü üzerine sorulmuş bir soru değildir. Soru Allah Teala’nın “yüceliği” hakkında sorulmuştur.

 “Bulut” diye tercüme ettiğim kelime (sonu hemzeli) “el-Amâ’”dır ve “manevî hicâb/perde” diye anlaşılmalıdır.

 Bu kelime (sonunda hemze olmaksızın) “el-Amâ” diye de nakledilmiştir. Hadisin ravisi Ahmed b. Menî’, Hadis imamı Yezîd b. Harun’un, bu kelimeyi, “Yani O’nunla birlikte hiçbir şey yoktu” diye açıkladığını belirtmiştir. (Bunu İmam et-Tirmizî nakletmiştir.) Bu açıklama, kelimenin sonu hemzesiz olduğunda ifade ettiği anlamla örtüşmektedir.

 İmam el-Beyhakî bu kelimenin nasıl anlaşılması gerektiği sorusunu tartışırken şöyle der: “Efendimiz (S.A.V.), Yüce Allah mahlûkatı yaratmadan önce kendisinden başka hiçbir şey yoktu” demek istemektedir.” Meselenin özü de budur.

 Vallahu a’lem…

 “Tefsîr”, Hûd; Hadis no: 3109.

 “Mukaddime”, 13; Hadis no: 182.

 el-Müsned, IV, 11-12.

 el-İhsân, VIII, 14.

el-Mu’cemu’l-Kebîr, XIX, 207.

 Bkz. İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, III, 11 vd.

 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 354.

 İbn Hacer, Tehzîbu’t-Tehzîb, XI, 115.

 el-Esmâ ve’s-Sıfât, 377.
------------------------------------------------------------------------------

“Müçtehit” Muhammed Abduh ve “Sir” Muhammed İkbal

Ebubekir SİFİL

70’li ve 80’li yılların, bu coğrafyanın İslam’la irtibatını yeniden keşif “macerasında” önemli bir yeri vardır. Bu, kimi artıları yanında, telafisi hayli zor bir “savrulma”yı da beraberinde getirmiştir. Keskin bir “redd-i miras” anlamına gelen Cumhuriyet’le birlikte kendi köklerimizle irtibatımızın kesildiği bir vaka. Ama bütün sorumluluğu Kemalist ideolojiye yükleyip hedef saptırmanın da bir anlamı yok. Tercüme furyasının son derece kontrolsüz biçimde alıp başını gittiği o dönemlerde bu toprakların müktesebatının Risale-i Nur’dan ibaret olduğu gibi bir kanaatin oluşmasına kimler vesile olmuşsa, büyük sorumluluk da onlara aittir. Risale-i Nur’la ilgili olumsuz bir göndermede bulunmaktan ziyade, bu tespit, ilim mirasımıza miyop bakıştan şikâyet olarak anlaşılmalıdır.

O dönemden itibaren Müslümanların birliğine, “yeniden uyanışına” (tırnak içindeki bu ifadeyi ihtiyatlı kullanıyorum) yaptığı vurgular, tasavvuftan renkler taşıyan felsefî tespitleri, şiiri, ruhî ve manevî tonlamaları… Muhammed İkbal’i bizim algı dünyamızda bu topraklarda doğup büyümüş ilim adamı ve mütefekkirlerin de önüne geçirmişti.

Benzeri bir imaj, bilhassa ilmî çevrelerde Muhammed Abduh üzerinde oluşmuştu. İslam’ın yeniden anlaşılması, Kur’an’ın “asrın idrakine söyletilmesi”, ümmetin birliği… gibi meseleler, bir de mezhep konusuna bakışı üzerinden dünyamıza sokulmuştu o da…

Muhammed İkbal’in niçin “sir” olarak anıldığı üzerinde yeterince kafa yorduğumuz söylenemez. İngilizlerin Hindistan’ı işgali konusuyla İkbal’in “sir”liği arasında bir ilişki olabilir miydi?

Yahut ümmetin birliğini müdafaa adına, yeni bir İslam dünyası adına yıkmadık kâşane bırakmayan “müçtehit” Muhammed Abduh bu meseleye nasıl bakmıştı?

Hindistan’ı işgal eden İngiltere kanunlarının diğer milletlere göre İslam’a daha yakın olduğunu söyleyen Abduh, Müslümanların, işgalci İngilizlerin hâkimiyetinde ve onların kanununu tatbik etmek üzere görev almasının caiz olduğunu söyler.[1]  Her ne kadar burada Müslümanların maslahatı üzerinden hareket ediyor ve Müslümanlar böyle yapmadığı için diğer milletlerden geri kalmışlardır diyorsa da, “İslam’ın yenileyicisi” olarak oradaki işgale direnmenin fıkhını yazmak yerine, onlardan görev almayı tecviz etmesi elbette düşündürücüdür.

İkbal’e gelince, onun da bir reformist olarak yolu bu noktada Abduh’la kesişmiştir. Hatta o, işi daha da ileri götürerek şunları söyler: “İngiliz İmparatorluğu’nu dünyadaki en büyük Müslüman imparatorluk yapan şey, koruduğu Müslümanların sayısının çokluğu değil, bu imparatorluğun sahip olduğu ruhtur. (…) İngiliz İmparatorluğu’nun insanlığın siyasi evrimindeki uygarlaştırıcı bir faktör olarak kalıcılığı, bizim en büyük çıkarlarımızdan biridir. Bu geniş imparatorluk, bizim siyasi idealimizin bir yönünü yavaş yavaş harekete geçirdiği için bizim tam sempatimizi ve saygımızı hak ediyor.”[2]

Yorumu size bırakıyorum.
,-----------------------------------------------------------------------------

Hadislerde Metin Tenkidi Nedir, Ne Değildir?

Talha Hakan ALP

Metin tenkidi 19. Yüzyılda Batı’da gelişen ve Textual criticism/Metin eleştirisi vb. tabirlerle anılan bir metin inceleme biçimdir. Tam olarak ‘tarih içinde bir metinde baş gösteren değişiklikleri, bozulmaları tespit edip metnin orijinal halini ortaya koymaya çalışmaktır, bir tür restorasyondur’ metin tenkidi. (Selahattin Polat/Metin Tenkidi)

Bir metnin bu şekilde incelenip neşredilmesi de edisyon kritik, tenkitli neşir; Arap yayımcılığında da tahkik diye anılır.

Aslında metnin orijinal halini tespite dönük bir inceleme olan metin tenkidi hadis terminolojisine ‘hadis tenkit yöntemi’ şeklinde geçerek bir anlam farklılaşmasına uğramıştır.

Metin tenkidi günümüz hadis edebiyatında kabaca ‘hadislerin, senette yer alan râvilerin güvenilirliğinin yanında (veya ötesinde) metnin muhtevasına göre değerlendirilmesi, buna göre muteber olup olmadığına karar verilmesi’ şeklinde anlaşılır.

Metin tenkidi tabirinin hadis metinlerini incelemenin adı olarak kullanılması Türkiye’de ilk olarak Zakir Kadiri Ugan, Arap dünyasında da Ahmet Emin tarafından başlatılmıştır. Bu isimlerin hadislerde metin tenkidi uygulamasına dair ortaya koydukları en temel gerekçe, muhaddislerin hadis rivayetlerini sadece senetler üzerinden kritik edip metin ve muhteva üzerinde durmadıkları yönündeki iddialarıdır.

Modern hadis söyleminde hayli rağbet gören bu iddia, birçok sahih hadis hakkında yersiz endişelere yol açmak bir yana, bir bütün olarak hadisler karşısındaki lakayt tavrı da beslemektedir.

Metin tenkitçiliğine göre bir hadis/rivayet senet bakımından ne kadar güvenilir olursa olsun, eğer metin tenkidi ölçeğinde geçer not alamamışsa muteber değildir.

Burada işin püf noktası metin tenkidinden ne anlaşıldığıdır. Çünkü metin tenkidi adıyla olmasa bile benzer uygulamalar tarihte hadis-fıkıh sahalarının otoritelerinde de görülmektedir. Özellikle fakihlerin metin tenkidini yöntem olarak kullandıklarını, birbiriyle çatışan rivayetler arasında tercihe giderken metne ait faktörleri veri olarak değerlendirdiklerini biliyoruz. Ancak fakihlerin ilgili uygulamalarıyla modern metin tenkitleri birbirine karıştırılmayacak kadar farklıdır.

Dolayısıyla yalın metin tenkidi tabiriyle vakit harcamak yerine metin tenkidiyle kimin ne kast ettiği, bir yöntem olarak onu nasıl kullandığına odaklanmalıdır.

Hadis, Fıkıh ve Kelam tarihinde otoritelerin zaman zaman adına metin tenkidi denebilecek uygulamaları olduğunu görüyoruz. Mesela metni muhal bir durum ihtiva ettiği gerekçesiyle hadisi almadıkları bilinmektedir. Muhal durum yargısına varmak bugün hayli basitleşmiş olsa da otoriteler nezdinde muhal durum açık, net ve kesin aklî yargılara taban tabana zıt durumdur. Akla aykırılık hususundaki zihin karışıklığını ‘Akıl zihniyet ikileminde din’ başlıklı yazımda ele almıştım. İlgi duyanlar oraya bakabilir.

İmam Şafii’nin Risale’deki şu sözleri metin tenkidi açısından önemlidir: ‘Hadis rivayetlerinin güvenilirliğini tespit hususunda umumiyetle râvilerin güvenilirliği esasına itimat edilir. Ancak bazı rivayetler bundan müstesnadır. Bu da râvi [aklen-tab'an] mümkün olmayan bir şey rivayet ederse ya da daha fazla güvenilir olan temel kıstaslara aykırı rivayette bulunursa bu durumda râvinin güvenilirliğiyle iktifa edilemez.’

Muhaddislerin senedi sahih de olsa bazı uydurma rivayetleri tespit etmeleri ya da aynı özelliklerdeki bazı rivayetlerde yer alan bir kısım hataları tespit etmeleri de ancak metin tenkidiyle mümkün olabilir. Mesela İmam Zehebî, ‘İnsanların en yalancıları dökümcüler ve boyacılardır’ rivayetini muhaddislerin sahih bir senede iliştirilmiş uydurma hadis olarak gördüklerini ifade ediyor. Sırf senede bakarak hadis kritik etmiş olsalardı bu rivayeti senedine itimaden sahih saymaları gerekirdir.

İmam Zehebî bir örnek daha veriyor: Muhammed b. Fadl el-Buharî el-Vaiz, Haşid b. Abdillah kanalıyla –sahih bir senetle gelen rivayete göre- Allah Resulü buyuruyor ki; ‘Hâmil-i Kuran’a gece ibadeti farzdır.’ İmam Zehebî bu rivayetin de asılsız olduğunu belirtiyor. Senedinin sahih olduğunu bildiği halde rivayeti asılsız bulması İmam Zehebî’nin yaptığının metin tenkidi olduğunu gösterir.

Hatip Bağdadî el-Kifaye’de, rivayetlerin kabul ve reddine dair muhaddislerin kriterlerini özetleyen güzel bir bölüm açmıştır. Keza günümüz hadis araştırmacılarından Mustafa Azamî’nin Menhecü’n-nakd ınde’l-muhaddisin adlı eserinde de ilgililer konu hakkında doyurucu bilgiler bulabilirler.

Zikrettiğim işbu metin tenkidi örnekleri, sağlam mesnetlere dayalı, izah edilebilir, Kuran, Sünnet ve selef tecrübesinde örnekleri bulunan makul, yerinde ve zorunlu uygulamalardır. Bu ölçülerde bir metin tenkidi hadis karşıtlığına hizmet etmeyeceği gibi hadis karşısında lakayt tutuma da yol açmaz. İslamî ilimler tarihinde hadis karşıtlığı söyleminin prim yapmamış olması bile bunun başlı başına şahididir.

Ancak modern metin tenkidi örneklerine bakılacak olursa tenkidin git gide spekülasyona dönüştüğünü söyleyebiliriz. Mesela oryantalistlerin metin tenkidi uygulamalarını özetleyecek en iyi kelime fecaat olsa gerek. Bu bağlamda Goldziher, Wensink, Schacht gibi oryantalistlerin son derece naif ve tarafgir yargıları da sözümona metin tenkidi adınadır.

Wensink mesela meşhur ‘İslam beş esas üzerine kurulmuştur’ hadisinin sonradan uydurulduğunu iddia ediyor. Efendimiz zamanında müslümanların imana girmek isteyenler için böyle formülleri olmadığını, ilk olarak Şam fetihlerinden sonra Hristiyanlıkta görüp kelime-i kelime-i şehadet formülünü geliştirdiklerini ileri sürüyor.

Wensink, Asr-ı saadetin başlarından itibaren kılınan namazlarda tahiyyatta geçen şehadet cümlelerinden ya haberi olmamış ya da İslam’ı Hristiyanlığa tabi kılma hayaline kendisini fena kaptırdığından bunu hesaba katmayı akıl edecek kadar serinkanlı olamamış. Keza henüz Şam toprakları fethedilmeden çok önce Medine’de ilk yıllardan itibaren okunmakta olan ezandaki şehadet cümlelerini de gözden kaçırmış olsa gerek.

Günümüze gelirsek hadis karşıtları olarak bilinen çevrelerin şefaat hadislerini reddederken Allah’ın adaleti gerekçesiyle yaptıkları itirazların adı kendilerine sorarsanız metin tenkididir. Keza Allah’ın adaleti gerekçesiyle onlarca kader hadisine yöneltilen itiraz da metin tenkidiyle izah edilmektedir.

Burada metin tenkidi, muhal bir durum arz etmesi ya da daha açık ve kesin dinî kıstaslara ters düşmesi gibi gerekçelerle belli bir hadisin muteber sayılmamasını iktiza eden bir teknik yöntemden çok, bütün bütün hadis karşıtlığının bahanesine dönüştürülmüş durumda. Konuyla ilgili belki onlarca hadisin, açıkça ters düştükleri bir Kuran ayeti ya da mütevatir veya meşhur bir hadis olmaksızın sırf ‘Allah’ın adaleti’ gibi içini herkesin farklı biçimde doldurduğu soyut bir söylem adına reddedilmesi metin tenkidiyle izah edilebilecek bir tutum değil.

Öyle zannediyorum ki, bugüne kadar sahih olduğu bilinen hadisler karşısında metin tenkidine başvurmadan önce mutlaka yapmamız gereken şu muhasebeyi ihmal ediyoruz: Efendimiz gerçekten böyle bir söz söylemiş olamaz mı? Üstelik bir değil, birçok hadis var karşımda. Hiçbiri mi gerçek değil? Senetlerinde sahabeden itibaren bunca râvinin adı geçiyor. Kaynaklar bunların güvenilir kimseler olduğunu söylüyor. Buna rağmen yalan söylediklerini hangi somut gerekçeye dayanarak iddia ediyorum? Evet, yanlış anlamış olabilirler, ama hepsinin birden yanlış anladığını nasıl düşünebiliyorum? Ya ben yanlış düşünüyorsam, ya benim doğru sandığım fikirler, söylemler yanlışsa? En az bu hadisleri eleştirdiğim kadar kendi doğrularımı da eleştirmem, sahici bir sorgudan geçirmem gerekmiyor mu?

 

---

--------------------------------------------------------------------

 

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------